Kaart en ontwikkeling wolvenbestanden in Duitsland en de Benelux

BIJ12: 22 februari 2022

De wolf is een soort die niet aan landsgrenzen gebonden is. De wolven in Nederland maken naar het oosten deel uit van de Centraal-Europese wolvenpopulatie en naar het zuiden van de Alpiene wolvenpopulatie. Samenwerking tussen de Benelux en Duitsland heeft ertoe geleid dat er een grensoverstijgende kaart van de wolventerritoria is gemaakt. Zo werken overheden samen om wolvenpopulatie in beeld te brengen. Deze kaart kan in de toekomst worden uitgebreid met data uit andere landen.

Ontwikkeling van wolventerritoria

Op onderstaande kaart is in beeld gebracht waar wolven in de Benelux en Duitsland de afgelopen jaren zijn waargenomen en hoe zich dat in de tijd heeft ontwikkeld. Op de kaart met wolventerritoria staat aangegeven of het gaat om een individu, een paar of een roedel. Dit geeft een goed beeld van de ontwikkeling in de verspreiding en voortplanting van wolven in de Benelux en Duitsland door de jaren heen. De kaart geeft informatie per wolvenjaar. Een ‘wolvenjaar’ start in mei en loopt tot en met april van het jaar daarop. Hierbij wordt rekening gehouden met de biologie en voortplantingscyclus van de wolf. De afspeelfunctie (het driehoekje rechts van het wolvenjaar 2020/21) geeft een goed beeld van de ontwikkeling van de wolven door de jaren heen.

Klik hier om direct alle kaarten in groot formaat te bekijken

Samenwerking

De terugkeer van de wolf in de Benelux maakt internationale samenwerking noodzakelijk. Enerzijds voor uitwisseling van informatie, kennis en data en anderzijds voor het maken van onderlinge afspraken over schade, beleid en monitoring. De kaart is ontstaan uit deze samenwerking. Diverse organisaties uit de Benelux en Duitsland hebben hiervoor informatie uitgewisseld.

Wolven in Europa

De kaarten kunnen in de toekomst worden uitgebreid met data uit andere landen. Zodat deze kaart in volgende jaren mogelijk van steeds meer landen de informatie weergeeft. Wolven uit landen als Denemarken, Polen, Frankrijk en de Alpenlanden kunnen immers ook naar de Benelux migreren.



Kun je met geluid dieren wegjagen?

Damherten
Met geluid kun je vogels of dieren wegjagen. Boeren maken daar bijvoorbeeld met harde knallen op hun bouwgrond gebruik van. Maar kan het ook wat verfijnder? Kun je bijvoorbeeld damherten uit je bomenplantage houden door het geluid van een roofdier af te spelen? Ecoloog Martijn Weterings (Wildlife Ecology and Conservation) probeerde het uit.

 

Vraatschade door damherten is de aanleiding voor de studie. ‘Boomkwekers in De Veluwezoom hadden last van die dieren. Door vergroting van de afschotvrije zone in de kern van Nationaal Park De Veluwezoom, kwamen damherten ’s nachts naar de kwekerijen en vraten de bomen aan’, licht Weterings toe. ‘Als alternatief voor afschot kwamen we op het idee om het met geluid te proberen.’

Stropers

‘Wij waren in Kenia bezig met een project om stropers te spotten door naar het gedrag van prooidieren te kijken die reageren op mensen’, vervolgt hij. ‘Iets dergelijks kun je met damherten ook doen. Hoe reageren die op predatoren en kun je die reactie gebruiken om die beesten te verjagen?’ De proef werd op de som genomen door met cameravallen de reactie op wolvengeluiden vast te leggen.

Hoe reageren prooidieren op predatoren en kun je die reactie gebruiken om damherten te verjagen? 

In een deel van park De Veluwezoom werden 36 camera’s opgehangen met daar tegenover een geluidbox. Uit de boxen kwamen in meerdere sessies gedurende een paar maanden afwisselend geluiden van wolven, schapen of niks (als controle). De camera’s legden het effect van het geluid vast op de voorbijtrekkende reeën, edelherten, damherten en wilde zwijnen. In de analyse werd ook het soort bebossing meegenomen.

De resultaten zijn niet eenduidig. Wilde zwijnen en herten blijven aanvankelijk weg als ze wolven horen. Maar dat effect hangt af van de bebossing in de omgeving. In alle gevallen is het schrikeffect maar tijdelijk. Na maximaal drie weken trekken de dieren zich niks meer van de geluiden aan. Is door die gewenning de inzet van wolvengeluid als afschrikmiddel van de baan?

Gewenning

Nee, integendeel, denkt Weterings. ‘De proef werd in 2019 gedaan met zogeheten naïeve dieren; dus dieren die geen ervaring hebben met wolven. Inmiddels is dat anders. De wolf is in Nederland. Gewenning kan nu anders uitpakken als zo af en toe een dier wordt gedood door een wolf. Als er dus ‘straf’ staat op het negeren van het geluid. Daarmee doorbreek je de gewenning.’  

Dat herten hetzelfde reageren op wolvengeluid als op dat van schapen wijt Weterings aan de geringe aantallen herten in het park tijdens het experiment. ‘De verschillen waren daardoor niet significant.’ Door die geringe aantallen was bovendien geen onderscheid te maken tussen reeën, damherten en edelherten. Daarvoor is meer onderzoek nodig naar het effect van de wolf op het gedrag van groot wild.

Bij wilde zwijnen en herten ebt de schrik na een paar weken weg.

Stress

Weterings pleit sowieso voor meer en gecoördineerd onderzoek naar het effect van de wolf op groot wild op de Veluwe. ‘Niet alleen het geluid van wolven, maar ook de aanwezigheid zelf kan de populatie van prooidieren naar beneden brengen. Stress door die aanwezigheid kan ervoor zorgen dat er minder jongen worden geboren. Los van het feit dat er af en toe dieren worden opgegeten.’



Ganzen vallen uit lucht in Utrecht door vogelgriep, vrees voor overdracht op mens

Ze vallen letterlijk met bosjes uit de lucht: doodzieke ganzen die besmet zijn met de vogelgriep. Medewerkers van dierenambulances in de provincie Utrecht draaien overuren. Ze proberen de zeer besmettelijke variant van de vogelgriep, die ook op mensen overgedragen kan worden, onder controle te krijgen.

“Het is heel triest, we hebben er vorige week in drie dagen tijd bijna zeshonderd opgehaald”, zegt Gerrit de Boon (manager dierenambulance), terwijl hij dode ganzen uit het weiland raapt.

Ook mensen overleden

Deze variant van de vogelgriep wordt heel makkelijk overgedragen, maar niet alleen onder vogels. “Het is al bekend dat er vossen besmet zijn, er zijn bunzinkjes besmet. Aangezien dat allemaal zoogdieren zijn en de mens ook een zoogdier is, is het wel degelijk heel gevaarlijk en zullen we heel erg op onze hoede moeten zijn”, zegt De Boon.

In Europa zijn in de afgelopen vijf jaar 689 mensen besmet geraakt met het vogelgriepvirus, “daarvan is bijna de helft overleden”.

Lees ook:

 

 

 

Vrijwilligers moeten zelf betalen

Het opruimen van de vogels is vrijwilligerswerk. Zo’n 65 medewerkers zetten zich nu in, maar moeten alles zelf betalen. De vrijwilligers hebben de afgelopen twee weken al zo’n vijfduizend euro uitgegeven aan beschermings- en reinigingsmiddelen. “De overheid is hartstikke enthousiast dat we het doen, alleen mogen we de rekening zelf betalen en dat is niet helemaal eerlijk”.

Volgens De Boon gaan we nooit meer van het vogelgriepvirus afkomen, “eer dit over is, begint de voorjaarstrek en krijgen we alweer de volgende golf. Ik houd mijn hart vast”.

Bron: Hart van Nederland



Aantal AVP-gevallen loopt iets terug in Duitsland

Bron: BoerenBisness

Duitse jagers schoten in het jachtseizoen 2020/2021 bijna 690.000 wilde zwijnen af. Hoewel er dat bijna 200.000 minder waren dan een jaar eerder, is dat het op twee na hoogste aantal in één seizoen.  

De Duitse Jagersbond (DJV) wijst er op dat het uitdunnen van het bestand wilde zwijnen een belangrijk instrument is om de verspreiding van Afrikaanse varkenspest (AVP) te vertragen en roept de politiek op tot meer inzet om het aantal te verhogen.

Dit zou kunnen door de bureaucratie rondom de zwijnenjacht te verminderen en de kosten van bijvoorbeeld trichine onderzoek, dat standaard moet worden uitgevoerd bij afgeschoten dieren, door de overheid te laten vergoeden. Ook het opleiden van honden die ingezet kunnen worden bij de zoektocht naar kadavers van dieren zou beter financieel kunnen worden ondersteund. 

Aantal AVP-gevallen loopt iets terug
Het aantal zwijnen dat positief wordt getest op het AVP-virus is de afgelopen maanden wat teruggelopen. In november werden nog een recordaantal van 319 besmette zwijnen in Duitsland aangetroffen, in de maanden december en januari respectievelijk 262 en 178. Toch is er niet al te veel reden voor optimisme: op meerdere plekken werden de restrictiegebieden de afgelopen maanden uitgebreid omdat er besmette dieren buiten de bestaande afgezette zones werden gevonden.

image_pdf


Bunzing en vossen besmet met vogelgriep

Dutch Wildlife Health Centre (DWHC), Vogelklas Karel Schot, WBVR, Zoogdiervereniging

20-JAN-2022 – In Zuid-Holland is een bunzing aangetroffen met de zeer ziekmakende vogelgriepvariant H5N1. Elders in Nederland blijken ook vossen besmet te zijn met het virus, zo blijkt uit onderzoek van het Dutch Wildlife Health Centre, de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit en Wageningen Bioveterinary Research. 

Op 8 januari 2022 werd bij Dirklandse Sas op het Zuid-Hollandse eiland Goeree-Overflakkee een bunzing (Mustela putorius) aangetroffen die zich zeer vreemd gedroeg. Het dier draaide ongecontroleerd met haar kop en was volledig gedesoriënteerd. Zulk gedrag wijst vaak op een aandoening aan het zenuwstelstel. De bunzing werd per dierenambulance overgebracht naar Vogelklas Karel Schot in Rotterdam, een opvangcentrum voor wilde vogels en zoogdieren. Omdat de symptomen zeer hevig waren, werd daar besloten het dier na 24 uur te euthanaseren en haar verder lijden te besparen. Dergelijke neurologische symptomen komen ook voor bij watervogels die ziek zijn van vogelgriep. Daarom werd besloten de dode bunzing in het lab van Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) te laten testen.

Vogelgriep

Uit de testresultaten kwam naar voren dat de bunzing inderdaad besmet was met de zeer ziekmakende vogelgriepvariant H5N1. Het virus werd aangetoond in de hersenen van het dier, maar monsters uit keel en endeldarm werden negatief getest. Er is momenteel een vogelgriepepidemie gaande onder wilde watervogels in Nederland en in het buitenland. In december werden grote aantallen dode kanoetstrandlopers langs de kust van de Waddenzee aangetroffen die positief testten op H5N1. Ook onder brandganzen en zwanen vallen veel slachtoffers, zoals in de Oostvaardersplassen, Friesland en Noord- en Zuid-Holland.

Ongecontroleerde bewegingen bij een bunzing met vogelgriep (Bron: Vogelklas Karel Schot)

Aasetende zoogdieren en vogels

Inmiddels is duidelijk dat ook wilde zoogdieren geïnfecteerd kunnen worden met H5N1. In mei 2021 werden er al besmette jonge vosjes (Vulpes vulpes) aangetroffen in Groningen. Afgelopen december werd opnieuw een zieke vos aangetroffen, nu in Zuid-Nederland. Vooralsnog gaat het om roofdieren die het virus vermoedelijk oplopen door het eten van besmette wilde vogels. Deze manier van besmetting is ook aangetoond bij roofvogels, zoals in 2015 bij een zeearend die vogelgriepvariant H5N8 bleek te hebben. Deze vogelgriepvariant is in de winter van 2020/2021 ook aangetoond bij buizerd, torenvalk en slechtvalk.

Voorzichtigheid is geboden – honden aan de lijn!

De nu aangetoonde gevallen van vogelgriep bij zoogdieren wijzen erop dat voorzichtigheid is geboden tijdens deze vogelgriepepidemie. Het is namelijk bekend dat ook honden en katten gevoelig zijn voor vogelgriep. Houd honden daarom uit voorzorg aan de lijn bij plekken waar dode (water)vogels kunnen liggen. Daarmee voorkomt u dat honden in aanraking komen met besmette, dode vogels. Voor wandelaars geldt dat direct contact met zieke en dode watervogels zoveel mogelijk vermeden moet worden.

Opruimen en melden zieke dieren

Kadavers van dieren blijven meestal in de natuur liggen, waarna aaseters de kadavers opruimen. Dat is echter niet verstandig bij door vogelgriep gestorven vogels. De aaseters die daarvan eten, kunnen ook zelf ziek worden. Voor het opruimen van kadavers heeft de NVWA daarom hygiëneprotocollen opgesteld voor terreinbeheerders en dierenambulances. Voor dierenhulporganisaties die te maken krijgen met zieke, nog levende dieren zijn handvatten gepubliceerd via Stichting Dierenlot. Signaleert u zelf zieke dieren? Meld dat dan bij de NVWA en houd rekening met het feit dat ook wilde zoogdieren vogelgriep kunnen hebben.

Meer informatie

Tekst: André De Baerdemaeker, Vogelklas Karel Schot; Margriet Montizaan, DWHC; Nancy Beerens, WBVR; Maurice La Haye, Zoogdiervereniging. 

Met dank aan Jolianne Rijks (DWHC), Marcel Spierenburg en Harry Rozendaal (NVWA).

Filmpje: Vogelklas Karel Schot

 



Laatste update Afrikaanse varkenspest in Duitsland en Italië

 

Laatste AVP-nieuws Duitsland: eerste week 2022 27 nieuwe AVP besmettingen, teller naar 3.147

Eerste week 2022: 27 nieuwe AVP-besmettingen, teller naar 3.153

In de eerste week van 2022 heeft het Duitse Friedrich Loeffler Instituut (FLI) 27 nieuwe besmettingen bij wilde zwijnen geconstateerd. Het betrof 12 dieren in Saksen, 13 dieren in Brandenburg en 2 in Mecklenburg-Voor-Pommeren. Daarmee komt de teller sinds de eerste vaststelling op 3.147 besmette dieren. Dinsdag 11 januari werden zes nieuwe besmettingen door het FLI bevestigd. Twee in Brandenburg en vier in Saksen wat zorgt voor 3.153 vastgestelde AVP-besmettingen.

Polen

In Polen waart het AVP-virus nog volop rond. Alleen al in de laatste week van 2021 werden ruim 120 nieuwe met AVP besmette wilde zwijnen geregistreerd. Daarmee staat de teller voor 2021 op ruim 3.100 met AVP besmette wilde zwijnen. Daarnaast werd afgelopen jaar op 124 Poolse boerderijen het AVP-virus vastgesteld.

3 januari: 3.120 besmettingen

Het Friedrich Loeffler Instituut (FLI) heeft op 30 en 31 december in totaal 3.116 AVP-gevallen vastgesteld bij wilde zwijnen in Brandenburg, Saksen en Mecklenburg-Voor-Pommeren. De meeste vondsten waren recentelijk in Frankfurt (Oder) Stadt in Brandenburg en de Saksische wijk Meißen. Er zijn momenteel geen verdere vermoedelijke gevallen gemeld in Mecklenburg-Voor-Pommeren. In het geval van AVP-gevallen bij gedomesticeerde varkensstapels is het tot nu toe gebleven bij de vier eerder getroffen bedrijven.

Verhoging ‘jachtpremie Brandenburg’

De deelstaatregering van Brandenburg heeft de jachtpremie verhoogd van 50 naar 80 euro. De nieuwe bonus is bedoeld om de jagers te motiveren om bepaalde gebieden, die eerder nog niet zijn doorzocht op wilde zwijnen, nu wel te doorzoeken en de populatie van wilde zwijnen verder terug te dringen. Het gaat daarbij om gebieden met (overlopende) beken. De premie wordt daarom ook wel de ‘beekbonus’ genoemd.

29 december: teller naar 3.095 besmettingen

Een week voor de jaarwisseling is de teller, wat betreft het aantal AVP gevallen in Duitsland, gestegen tot 3.095. Tussen 21 december en 27 december 2021 registreerde het Friedrich-Loeffler-Institut (FLI) 63 nieuwe AVP-gevallen bij wilde zwijnen in de deelstaten Brandenburg en Saksen. In Brandenburg werden in deze tijdsperiode 38 besmette dieren aangetroffen en in Saksen 25. Volgens de huidige informatie van het Animal Disease Information System (TSIS) zijn er nu in totaal 3.095 bevestigde AVP-gevallen. Wat betreft het aantal AVP gevallen bij varkens gehouden op bedrijven staat de teller tot nu toe op vier gevallen.

Nieuwe landbouw minister kondigt verdergaande maatregelen aan

De nieuwe Duitse minister van Landbouw Cem Özdemir streeft naar een stringentere aanpak van de AVP in zijn land en steun voor de getroffen varkenshouders. Özdemir: „Ons doel is om een verdere verspreiding van AVP en dit virus uit te roeien. Als federale overheid zullen wij onze coördinerende rol meer op ons nemen. Een belangrijke factor hierbij is het sterk terugdringen van het aantal wilde zwijnen.” De minister zegt ook in onderhandeling te zijn met de Europese Commissie hoe de varkenshouders financieel kunnen worden ondersteund in overeenstemming met de Europese subsidies en regelgeving. Met betrekking tot de samenwerking met Polen benadrukt Özdemir: „Ook al hebben we in deze kwestie verschillende opvattingen, we willen de gesprekken met Polen over aanpak van de AVP voortzetten. Dit omdat de infectiedruk van wilde zwijnen die van daaruit naar Duitsland overlopen nog steeds hoog is. Ik juich het toe dat de Europese Commissie een EUVET-missie naar Polen heeft gepland voor begin 2022.”

EUVET-team

Het EUVET-team (European Veterinary Emergency Team) prees onlangs de systematische bestrijding van de AVP-epidemie in Duitsland. Het werk van de EUVET-adviesgroep is een nuttige bouwsteen om lokale autoriteiten te ondersteunen. Een aanbeveling is het vaststellen van een gecoördineerde procedure en uniforme documentatie met betrekking tot AVP-monitoring in de getroffen landen. In dat kader hebben de Duitse federale- en de deelstaatregeringen begin december afspraken gemaakt over verschillende maatregelen. Ook in AVP-vrije landen wordt de vroegtijdige opsporing van AVP geïntensiveerd.

Italië meldt vondst twee wilde zwijnen met Afrikaanse varkenspest

Italië bevestigde dinsdag de vondst van nog twee met Afrikaanse varkenspest besmette wilde zwijnen in Noordwest-Italië. Die melding volgt na de vondst van het eerste besmette zwijn op het vasteland van Italië die 7 januari werd bevestigd.

Het eerste besmette zwijn is gevonden in Ovada, ten noorden van Genua. Die twee andere zwijnen zijn op tientallen kilometers afstand van het eerste besmette wilde zwijn gevonden in Isola del Cantona en Fraconalto. Een groot gebied van ongeveer 40 bij 40 kilometer in de regio’s Piëmonte, Ligurië en Lombardije in Noordwest-Italië is tot besmet gebied verklaard.

Daar wordt nu gezocht naar nog meer kadavers van wilde zwijnen. Geschoten wilde zwijnen zullen ook worden onderzocht. Het zoeken naar kadavers zal in het grote deels bergachtige gebied een flinke klus zijn.



Vogelgriep bij vos vastgesteld in Noord-Brabant.

Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) heeft bij een vos uit Dorst in de provincie Brabant vogelgriep vastgesteld.

Het virus is getypeerd als hoog pathogene vogelgriep type H5N1. De vos werd begin december gevonden en vertoonde neurologische verschijnselen zoals rondjes lopen, omvallen en was waarschijnlijk blind. De vos werd opgevangen door een dierenopvang, en is daar wegens de ernstige verschijnselen geëuthanaseerd.

WBVR heeft vervolgens verder onderzoek gedaan naar de genetische samenstelling van het vossenvirus. Het virus lijkt erg op de virussen die werden gevonden bij besmette wilde vogels in Nederland. Het is daarom aannemelijk dat de vos besmet is geraakt door het eten van met vogelgriep besmette wilde vogels. Het bij de vos gevonden virus is niet verwant aan de zoönotische hoog pathogene aviaire influenza (HPAI) H5N1 stammen die in Azië ook mensen geïnfecteerd hebben.

Zoogdieren met vogelgriep

Infectie van vossen met H5N1 virus werd eerder aangetoond in twee vossenpups gevonden in Groningen in mei 2021. Ook elders in Europa zijn enkele H5N1-geïnfecteerde vossen, zeehonden en een otter gevonden. De genetische analyse van het vossenvirus heeft ook aangetoond dat dit virus een marker bevat die belangrijk is voor virusinfectie van zoogdieren. Vergelijkbare genetische markers werden ook gevonden in enkele virussen uit geïnfecteerde zoogdieren in andere landen. Er zijn echter meer genetische aanpassingen nodig voordat een vogelgriepvirus zich kan verspreiden tussen mensen.

Risico voor mensen is klein

De kans dat mensen besmet raken met vogelgriep is heel klein, en het risico voor de volksgezondheid wordt door het RIVM nog steeds ingeschat als laag. Het is belangrijk om alert te zijn op vossen en andere zoogdieren met neurologische verschijnselen die mogelijk worden veroorzaakt door vogelgriep. Daarbij wordt aangeraden om contact met zieke en dode vogels of andere dieren te vermijden. Dode vogels en andere wilde dieren kunnen worden gemeld bij de NVWA of bij Dutch Wildlife Health Centre (DWHC).

 

bron: Wageningen University & Research, 07/01/2022


Weer meer uitbraken van Afrikaanse varkenspest in Europa in 2021

Bron: Nieuwe Oogst

Het aantal uitbraken van Afrikaanse varkenspest bij gehouden varkens en wilde zwijnen in Europa is in 2021 gestegen in vergelijking met het jaar daarvoor. De virusziekte is niet tot staan te brengen.

Sinds kort is Afrikaanse varkenspest weer terug bij gehouden varkens in Italië. Het Europese Animal Disease Information System (Adis) meldt een uitbraak op 15 december 2021. Details zijn niet bekend. De vorige uitbraak bij gehouden varkens in Italië dateert van 25 januari 2019. Op het eiland Sardinië is Afrikaanse varkenspest al jarenlang aanwezig onder wilde zwijnen en het lukt nog steeds niet om die besmetting daar weg te krijgen.

In totaal telde het Adis tot 19 december 2021 1.844 uitbraken van Afrikaanse varkenspest bij gehouden varkens. Dat zijn er ruim 600 meer dan in 2020 en weer bijna net zoveel als in 2019, toen er 1.908 uitbraken waren. De stijging in 2021 komt grotendeels voor rekening voor Roemenië. In dat land waren er op 17 december 2021 al 1.648 uitbraken tegenover 1.053 in 2020 en 1.724 in 2019.

Ook in Polen ligt het aantal uitbraken met 124 in 2021 hoger dan in 2020, toen er 103 uitbraken waren. In 2019 waren er in Polen 48 uitbraken. In beide landen gaat het vooral om backyardbedrijven of kleinere varkensbedrijven.

In 2021 waren er in Europa ook nog uitbraken van Afrikaanse varkenspest in Bulgarije, Estland, Letland, Moldavië, Servië, Slowakije en Oekraïne.

Meer besmette wilde zwijnen

Bij wilde zwijnen waren er in 2021 opnieuw meer uitbraken van Afrikaanse varkenspest dan in 2020. De teller bij het Adis staat voorlopig op 11.712, terwijl er 11.027 uitbraken waren in 2020. In 2019 waren het er met 6.407 uitbraken nog veel minder.

Het totale aantal uitbraken zal in 2021 nog wel oplopen. De cijfers over de laatste weken zijn nog niet in het Adis verwerkt. Volgens de cijfers van het Friedrich-LoefflerInstitut zijn er in 2021 in Duitsland 2.717 met Afrikaanse varkenspest besmette zwijnen gevonden. Bij het Adis staat de teller op 2.431 besmettingen.

De meeste besmette wilde zwijnen zijn gevonden in Polen met 3.023 dieren. Daarna volgen Hongarije met 2.568 besmette dieren, Slowakije met 1.622 besmette dieren en Roemenië met 1.019 besmettingen. Ook Bulgarije, Estland, Italië, Letland, Litouwen, Servië en Oekraïne hebben besmette wilde zwijnen gevonden.